پس از ساخت اولین راه شوسه ایران که تهران را به مازندران متصل می‌کرد، شاه مملکت به فکر ثبت سندی همیشگی برای این دستاورد خود افتاد. این شد که ناصرالدین شاه قاجار دستور داد نقش او و سران مملکت را روی کوه حجاری کنند و بدین ترتیب نقش برجسته شکل شاه را برای ما به یادگار گذاشت.
کتیبه شکل شاه کجاست؟
برای دیدن کتیبه قاجاری شکل شاه، از تهران راهی جاده هراز می‌شویم. از خروجی تهران تا نقش برجسته حدود ۱۰۰ کیلومتر فاصله داریم. بعد از روستای وانا و قبل از تونل در سمت چپ، جاده خاکی وجود دارد که در ابتدای آن، ماشین را پارک می‌کنیم. حدود ۱۰ دقیقه پیاده‌روی کنار رودخانه هراز به سمت تونل، ما را به نقش‌برجسته شکل شاه می‌رساند.
مسیر پاکوب مشخصی تا خود کتبیه وجود دارد. این نقش برجسته در دیواره سمت چپ تنگه کنار تونل و درست در مقابل شکاف دوم تونل وانا دیده می‌شود.
ماجرای نقش برجسته شکل شاه چیست؟
در دوران قاجار پیکره‌نگاری رواج پیدا می‌کند و شاهان علاقمند به ثبت نقشی از خود در راه‌های ارتباطی می‌شوند. در مجموع ۹ سنگ‌نگاره از دوران قاجار می‌شناسیم که ۸ مورد از آن‌ها در حال حاضر وجود دارد. از این تعداد ۷ اثر مربوط به زمان فتحعلی شاه و یک اثر مربوط به ناصرالدین شاه است.
اما این نقش بزرگ و جذاب اینجا چه کار می‌کند؟ سال ۱۲۵۶ هجری شمسی به مناسبت احیا و بازسازی جاده شمال که ری را به مازندران متصل می‌کرد، تقریبا در میانه‌ی این راه و در نزدیکی تنگه‌ای به نام تنگ بند بریده، نقشی از شاه مملکت ماندگار شد.
شکل شاه، ناصرالدین شاه و ده تن از درباریان را نشان می‌دهد که احتمال می‌رود وجه تسمیه آن همین موضوع باشد. در این نقش، ۵ نفر در سمت چپ و ۵ نفر در سمت راست شاه ایستاده‌اند. معروف‌ترین چهره از میان درباریان، وزیر فواید شاه یعنی حسن علی خان گروسی است. وزارت فواید آن دوران را می‌توان معادل وزارت صنعت و معدن امروزی دانست.
ساخت کتیبه‌های قاجاری بر اساس الگوی ساسانی
ساسانیان آخرین حکومتی بودند که قبل از حمله اعراب به ایران به صورت گسترده در دل سنگ‌ها و کوه‌های مختلف نقوشی از خود به یادگار می‌گذاشتند. حدود ۱۲ قرن بعد، قاجاریه دوباره به این سنت روی آورد. گروهی از پژوهشگران معتقدند که فتحعلی‌شاه متاثر از شاهان ساسانی، دستور ساخت کتیبه‌ها را داده است و در مطالعات تطبیقی خود شباهت‌هایی نیز برای آن‌ها پیدا کرده‌اند.
شبیه‌ترین نقش برجسته ساسانی به شکل شاه، کتیبه نقش رستم فارس است. این نقش برجسته، بهرام دوم را در میان بزرگان دربار نشان می‌دهد.
اینطور که خوندم نقش برجسته شکل شاه مانند سایر نقش‌های قاجاریِ حجاری شده بر روی سنگ، رنگ‌آمیزی شده بودند اما در حال حاضر هیچ اثری از رنگ روی آن ندیدم. در کتیبه به جا مانده از شکل شاه، هنرمند سازنده علی اکبر حجار نام دارد.
سه گانه‌های قاجاری در حوالی تهران
به جز شکل شاه، دو سنگ‌نگاره دیگر قاجاری در اطراف تهران وجود دارد.
معروف‌ترین و قدیمی‌ترین نقش برجسته قاجاری برای طبیعت‌گردان تهرانی کاملا آشناست. این نقش در تنگ واشی در جلیزجند فیروزکوه است که صحنه شکار فتحعلی شاه را نشان می‌دهد.
دومین کتیبه قاجاری نزدیک تهران، نقش خاقان در چشمه علی شهر ری که فتحعلی‌شاه و خانواده سلطنتی را نشان می‌دهد. سنگ‌نگاره قاجاری دیگری هم در شهر ری وجود داشته که فتحعلی شاه را در حال شکار شیر نشان می‌داده است. این کتیبه در عین ناباوری حوالی سال ۱۳۵۰، ماده اولیه کارخانه سیمان ری می‌شود!
شکل شاه کتبیه است یا نقش برجسته؟
این سوال در ذهنم بود که «آیا عنوان کتیبه برای اثر تاریخی شکل شاه درست است؟» و اصولا تفاوت نقش برجسته با کتبیه در چیست؟ فرهنگ فارسی معین «کتیبه» را معادل سنگ نبشته می‌داند به معنای نوشته‌ای که بر بدنه‌ی کوه یا تخت سنگ باشد. از طرفی کتیبه در لغت‌نامه دهخدا به نوشته روی سردر عمارت و بر بدنه دیوار مسجد، مقبره و … گفته شده است.
دهخدا در ادامه تعاریف دیگری هم برای کتیبه دارد: «آن‌چه از نقوش و خط که بر سنگ‌ها کرده باشند.»
همین یک جمله تکلیف کار را مشخص می‌کند که کتیبه فقط به خط اشاره ندارد و اَشکال را هم شامل می‌شود. مثال‌های دهخدا این‌هاست: «کتیبه آشوربانی پال» که در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود، «کتیبه‌های بیستون» در کرمانشاه، «کتیبه داریوش» در پایین کوه الوند، «کتیبه‌های تخت جمشید» در فارس و کتیبه‌های شوش در خوزستان.
بر این اساس نقش‌برجسته آنوبانینی در سرپل ذهاب یا نقش برجسته خان‌تختی سلماس در شمال غربی ایران هم کتیبه هستند و هر دو عنوان کتیبه و نقش برجسته برای آن‌ها درست است. شاید آن چیزی که در لحظه اول به عنوان کتیبه در ذهن شکل می‌گیرد و بیشتر ارتباط با خط و نوشته دارد را بتوان «سنگ‌نبشته» یا «سنگ‌نوشته» نامید.
فرصتی برای دیدن جاذبه‌های گردشگری جاده هراز
جاده هراز یعنی همان جاده‌ای که از تهران به آمل می‌رود، ده‌ها جاذبه طبیعت‌گردی شاخص مانند ییلاقات فیلبند، دشت آزو و قله پاشوره، دشت لار و دامنه‌های قله دماوند را در خود جا داده است. احمد نظری از طبیعت‌گردان حرفه‌ای در کتابی با عنوان جاذبه‌های گردشگری جاده هراز، راهنمای بسیار خوبی برای طبیعت‌گردان به یادگار گذاشته است.
خبر خوب این است که تونل وانا و شکل شاه در فاصله کمی از آبشار شاهان دشت و قلعه ملک بهمن در دسترس هستند به طوری که بازدید از همه آن‌ها در برنامه یک روزه طبیعت‌گردی ممکن است.
فردا داریم میریم آبشار شاهاندشت و چقدر خوشحالم که این مطلب رو خوندم که اینجا رو هم ببینیم
ممنونم
به به
حسابی خوش بگذره هم شاهاندشت و هم شکل شاه
ممنونم برای اطلاعات بسیار خوبتون
خواهش می‌کنم
سپاس از حضورتون
عالی بود 👌
سپاس بی‌کران