کاروانسرای رباط شرف، قصر آجری جاده ابریشم
رباط شرف، کاروانسرایی چشم‌نواز در شمال شرقی ایران و یادگاری از عصر سلجوقیان است. این بنا در نقش یک مجتمع بین‌راهی زیبا و باشکو در جاده ابریشم، میزبان عامه مردم بوده است.
کاروانسرای رباط شرف کجاست؟
دسترسی به رباط شرف از طریق جاده مشهد به سرخس امکان‌پذیر است. از مشهد باید به سمت شرق و مرز ترکمنستان راهی شوید. در جاده سرخس به شهر مزدآوند یا به قولی مزدوران می رسید.
در سفر به تاریخ در خراسان بزرگ با پشت سر گذاشتن ۲۵ کیلومتر از مزدآوند به سمت سرخس، به روستای شورلق می‌رسید که محل جداشدن شما از جاده اصلی است. از اینجا تا رباط شرف ۶کیلومتر راه آسفالته و مناسب پیش رو دارید.
خوشبختانه مسیر کاروانسرا با تابلوهای راهنمای مناسب، مشخص شده است و به راحتی آن را پیدا می‌کنید.
رباط شرف، پرت و دور افتاده در جاده ابریشم
این بنا یکی از مهمترین اقامتگاه‌های بین راهی جاده ابریشم بوده که حدفاصل راه قدیم مرو باستان به نیشابور واقع شده است. وجود این بنای باعظمت و زیبا در میان دشتی هموار و خالی از سکونت‌گاه‌های بشری، حس آرامشی عجیب به انسان می دهد.
رباط شرف برای ما که با ماشین و در راه آسفالته بودیم چنین حسی داشت. حال تصور کنید کاروانی پیاده با اسب و شتر در حال عبور از دشت، و از پس تپه‌ای به اینجا می‌رسیده و چنین قصری را روبروی خود می‌دیده است!
جالب اینجاست که در اسناد تاریخی هم به این نکته اشاره شده که این محل همواره دور از سکونت‌گاه‌های عادی بوده است.
آندره گدار در کتاب آثار ایران در توصیف آن می‌گوید: «بنای رباط شرف در نظر کسی که به سویش می‌آید، چنین می‌نماید که در حفره‌ای شبیه به حفره‌های سطح ماه قرار گرفته است.» به نظرم آقای گدار واقعا توصیف درست و به جایی از این بنا کرده!
موزه آجرکاری سرخس!
رباط شرف شبیه به هیچ‌کدام از کاروانسراهایی که پیش از این دیده بودم، نیست. جزئیات تزئینات و آجرکاری‌های بنا این سوال را برایم پیش آورد که آیا واقعا وارد یک کاروانسرا شده‌ایم؟!
سردر بلند رباط شرف با آجرکاری‌های زیبا و چشم نواز تزئین شده است. به قول یکی از کارشناسان میراث فرهنگی، اینجا موزه آجرکاری ایران است!
رباط شرف دو صحن یا حیاط دارد! با عبور از درب اصلی به حیاط کوچکی می‌رسیم و چند متر جلوتر درب دیگری روبرویمان است. این دیوار و سردر آن نیز با آجرچینی تزئین شده است.
در وسط صحن اصلی کاروانسرا، حوضی سنگی ساخته شده و به نظر می‌رسد در زیرِ زمینِ برخی حجره‌ها هم خبرهایی بوده است! این احتمال وجود دارد که صحن بیرونی برای مردم عادی و صحن داخلی برای بزرگان و رجال و سلاطین در نظر گرفته شده است.
این همه هنر و وقتی که اینجا خرج شده بسیار عجیب است. کاروانسرایی که در همه قسمت‌ها تزئینات آجری و هنرمندی استادکاران دیده می‌شود. گویی قرار است از میهمانان ویژه‌ای در این بنا پذیرایی شود.
در یکی از اتاق‌ها، بخشی شبیه به محراب وجود دارد که حاشیه آن با گچبری‌های خاص دوره سلجوقی آراسته شده است.
در عجب مانده‌ام از این همه ذوق و سلیقه بزرگان آن زمان! هیچ قسمتی از بنا سرسری گرفته نشده است. به ظاهر اَشکالی ساده در کنار هم قرار گرفته اما در مجموع، جلوه‌ای ویژه به کلیت بنا داده است.
وجه تسمیه رباط شرف چیست؟
اگر چه اینجا را با نام کاروانسرای رباط شرف می‌شناسیم اما این نامگذاری، یک اشتباه رایج است چرا که کاروانسراها با رباط متفاوت هستند. البته در برخی مناطق ایران از جلمه خراسان، کلمه «رباط» معادل کاروانسرا به کار برده شده و با همان معنی استفاده می‌شود. در نتیجه قرار گرفتن هر دو عنوان در کنار هم نمی‌تواند درست باشد.
اما علت نامگذاری رباط شرف به «شرف‌الدین علی قمی» معروف به «وجیه‌الملک» وزیر سلطان سنجر نسبت داده می‌شود. وی بانی ساخت این مجتمع زیبا در این شاهراه حیاتی بوده است.
رباط آبگینه یا کاروانسرای آبگینه
حمدالله مستوفی به کاروانسرای آبگینه در ۴۰کیلومتری راه قدیم سرخس اشاره کرده است که با توجه به تزئینات رباط شرف و موقعیت جغرافیایی آن، این گمان می‌رود که رباط آبگینه نام قدیمی‌تر بنا بوده است.
«رباط بلور» یا «رباط گوهر» نام‌های دیگری است که برای کاروانسرای شرف آورده شده است.
تاریخچه ساخت و مرمت موزه آجر ایران
قدیمی‌ترین کتیبه‌ای که در بنا یافت شده، مربوط به سال ۵۴۹ هجری قمری است. حدود ۹۰۰سال پیش، سلطان سنجر سلجوقی در خراسان حکومت می‌کرده است. اما آندره گدار اعتقاد دارد که رباط شرف در این تاریخ، مرمت شده و بخشی از تزئینات و گچبری‌ها به آن اضافه شده است.
طبق نظر این مورخ و باستان‌شناس شهیر فرانسوی، ساخت کاروانسرا به پیش از این تاریخ مربوط می‌شود. یکی از تاریخ‌هایی که به آن اشاره شده، ۵۰۸ هجری قمری است.
در سال‌های اخیر هم مرمت‌هایی بر روی کاروانسرا انجام شده است. با این وجود هنوز قسمت‌هایی از سقف شبیه به این است که نیمه‌کاره رها شده باشد!
دیگر جاذبه‌های مسیر سرخس به مشهد، دریاچه بزنگان و غار مزدآوند در نزدیکی مزدوران هستند. در سرخس هم حتما سراغ مقبره شیخ لقمان سرخسی و سد دوستی در مرز ایران و ترکمنستان را بگیرید.
