پارک ملی بوجاق (تالاب کیاشهر)

لحظه ورود به بوجاق ناخودآگاه یاد میانکاله افتادم! ساحل بکر و مناظر دیدنی با پرواز دسته‌های بزرگ پرندگان مهاجر… بی‌دلیل نبوده که بوجاق بالاترین درجه حفاظتی را دریافت کرده و پارک ملی لقب گرفته است.

پارک ملی بوجاق کجاست و دسترسی به آن چگونه است؟

بوجاق در استان گیلان و در محدوده شهرستان آستانه اشرفیه است. برای سفر به پارک ملی بوجاق باید از آستانه اشرفیه وارد جاده کیاشهر یا جاده دریا شده و با عبور از «لاکوژده»، وارد کمربندی انزلی شوید. بعد از آن چشم‌انتظار خروجی اسکله کیاشهر باشید.

ما اما مسیر دیگری را انتخاب کردیم و پس از پرنده‌نگری در تالاب امیرکلایه، از جاده چمخاله به بوجاق رسیدیم. بوجاق در محدوده بندر کیاشهر تا زیباکنار واقع شده است و بخشی از نوار ساحلی دریای مازندران را شامل می‌شود. تمام پارک ملی بوجاق با عنوان تالاب کیاشهر درلیست تالاب‌های بین‌المللی کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده است.

پارک ملی که هم خشکی دارد هم دریا!

پارک ملی بوجاق به عنوان یکی از پارک‌های خشکی-دریایی ایران در محل ورود رودخانه سفیدرود به دریای کاسپین واقع شده است.

اگر دریای مازندران را دریای واقعی درنظر بگیریم و نه دریاچه! تالاب بوجاق به عنوان اولین پارک ملی خشکی دریایی ایران شناخته می‌شود چرا که دو سال زودتر از پارک ملی نای‌بند در جنوب ایران به عنوان پارک ملی تعیین شده است.

با این حال طبق مستندات سازمان محیط زیست، اولین پارک ملی خشکی دریایی ایران، پارک ملی نایبند در استان بوشهر است که در سال ۱۳۸۳ به ثبت رسیده است.

در یک روز سرد زمستانی همراه با مه صبحگاهی و در فضایی رویایی راهی بوجاق می‌شویم. هنوز لحظه عبور از کنار شالیزارهای جاده چمخاله هنگام طلوع خورشید در ذهنم نقش بسته است.

در تمام ساحل دریای کاسپین فقط چند قسمت محدود است که جاده اصلی با ساحل فاصله دارد. این مناطق بکرترین قسمت‌های ساحل شمال را دارند. تالاب بوجاق یکی از آن‌هاست.

محدوده ورود سفیدرود به دریای مازندران در پارک ملی بوجاق واقع شده است. محل قبلی مصب سفیدرود به دریای کاسپین سال‌ها پیش تغییر کرده است و اکنون سفیدرود در فاصله دو کیلومتری از محل پیشین به دریا می‌ریزد.

تالاب بوجاق پایین‌تر از سطح آب دریا!

شاید عجیب باشد اما ارتفاع این منطقه به طور متوسط ۲۶ متر پایین‌تر از سطح دریاهای آزاد است. چند سال پیش در سفر دیگری که به اطراف انزلی داشتم، برای اولین‌بار روی دستگاه GPS ارتفاع منفی۲۲ را دیدم! چند بار GPS را خاموش و روشن کردم چرا که فکر می‌کردم دستگاه از حالت کالیبره خارج شده باشد. بعدها با مطالعه بیشتر مطمئن شدم که این ارتفاع درست است! در فاصله‌ای دورتر قله درفک با رختی سپید بر تن از ساحل دریای مازندران دیده می‌شود.

پارک ملی بوجاق محل زمستان‌گذرانی پرندگان مهاجر و جوجه‌آوری پرندگان آبزی و کنارآبزی است.

در بدو ورود به بوجاق، آنچه بیش از حد نمایانگر است حضور و رفت و آمد انسان در محدوده پارک ملی است! کمی آنطرف‌تر هم گاومیش‌ها در حال چرا در مرز پارک ملی هستند. تعداد زیادی قایق صیادی در ساحل جلگه‌ای و پوشیده از گیاهان مرتعی توسط صیادان پنهان شده است تا شبانه راهی دریا شوند!

پل چوبی کیاشهر و اسکله تفریحی

عموم طبیعت‌گردان تالاب بوجاق را به پل چوبی معلق آن می‌شناسند. پلی که منطقه را به یک تفرجگاه عمومی هم تبدیل کرده است. اسکله تفریحی کیاشهر هم در پشت بازار ماهی‌فروشان ساخته شده است و باعث حضور گردشگران عادی در این منطقه شده است.

پرنده‌نگری در پارک ملی بوجاق

هوای سرد زمستان را فراموش کرده و برای تماشای بهتر پرندگان بوجاق، بی‌درنگ به آب می‌زنیم! همراه داشتن چکمه در برنامه‌های پرنده‌نگری از ضروریات است.

اولین دسته از قوهای گُنگ و فریادکش خیلی زود به پیشواز ما می‌آیند. برای اولین‌بار است که صدای پرواز قوها را از فاصله نزدیک می‌شنوم و غرق در آن می‌شوم. شما هم گوش کنید…

و عشق است که این چنین می‌کند؛ استاد کاوه فرزانه عزیز در تلاش برای نزدیک‌شدن به قوها و ثبت نماهای زیباتر.

برج دیده‌بانی پاسگاه محیط‌بانی بوجاق برای کنترل منطقه و سرشماری پرندگان استفاده می‌شود. اگرچه کمتر صدای شلیک گلوله شنیده می‌شود اما نباید برداشت کرد که اینجا خبری از شکار نیست!

شکار خاموش پرندگان با تله سنتی کلکوم

در بیشتر تالاب‌های شمال کشور شکار خاموش انجام می‌شود! دام‌های پاگیری که به کُلکوم معروف هستند بدون هیچ صدایی بلای جان پرندگان تالاب می‌شوند. این آقا صاحب یکی از همان کلکوم‌هاست و وقتی دید ما درست در منطقه‌ای وارد شدیم که دامش را پهن کرده بود با ناراحتی به ما اعتراض کرد که چرا دامش را خراب کردیم؟!

کلکوم را در زیر آب پهن می‌کنند تا وقتی پرنده در حال پرسه‌زدن به دنبال خوراک خودش هست در این دام گرفتار شود. معمولا شکارچی خیلی زود از راه می‌رسد و عاقبت کار مشخص است. اگر پرنده زرنگ باشد یا به خوبی در دام گرفتار نشده باشد، می‌تواند پرواز کند اما با باری بیشتر از قبل! دیدن یکی از همین پرنده‌ها با دامی که به پایش گیر کرده بود بسیار ناراحت‌کننده بود. امیدوارم این قوی گرفتار زنده بمونه!

در سویی دیگر از پارک ملی اما، انواع مرغابی‌ها درون تالاب در آرامش زندگانی می‌کنند. اردک سرحنایی، اردک تاجدار و فیلوَش از زیباترین گونه‌هایی بودند که دیدیم.

دشواری حفاظت از پارک ملی بوجاق توسط محیط‌بانان

هر طرف که سر می‌چرخانم سوژه‌ای برای ثبت‌شدن دارد. بوجاق علی‌رغم زخم‌های زیادی که بر تن دارد با تلاش محیط‌بانان منطقه و دوست‌داران حیات وحش هم‌چنان تماشایی است.

با سهمیه‌بندی بنزین، مناطقی مانند بوجاق که گشت با قایق جزو ضروریات آن‌ها هستند با مشکل بسیار جدی مواجه شده‌اند. پیشنهاد می‌کنم گروه‌های گردشگری که برای پرنده‌نگری به پارک ملی بوجاق می‌روند حتما مبلغی را برای خرید بنزین کنار بگذارند تا هم‌چنان به بقای این تالاب زیبا امیدوار باشیم.

مشکلات محیط زیستی پارک ملی بوجاق

حجم بالای زباله و به خصوص پلاستیک در محدوده پارک ملی بوجاق شگفت‌انگیز است!

از طرفی انواع خودرو و موتورسیکلت به راحتی درون پارک تردد دارند. جایی که ما برای ورود به آن از سازمان محیط زیست مجوز دریافت کردیم، محل تردد افراد متفرقه است که هر کدام به نوعی در حال بهره‌برداری غیرمنصفانه از منابع تالاب بوجاق هستند.

ماهیگیران کیاشهر به تعداد زیاد در منطقه هستند و در این هوای سرد برای صید به آب می‌زنند. مردم اینجا کار بسیار دشواری دارند. هوای سرد و به آب‌زدن و مخاطرات دریا همه را تحمل می‌کنند برای کسب روزی خود.

اما چیزهایی که می‌بینیم با تعریف پارک ملی و منطقه حفاظت شده تناقض زیادی دارد. مردم اینجا حس مالکیت بخشی از اراضی را دارند و خود را محق می‌دانند. از طرفی بخشی از پارک ملی منطقه نظامی و امکان نظارت سازمان محیط زیست بر آن بسیار اندک است! منطقه نظامی که در آن باند فرودگاه هواپیماهای سبک هم احداث شده است!

به نظر می‌رسد نامشخص بودن مرز پارک ملی بوجاق یکی از مشکلات اصلی آن است. از این رو نصب تابلو و نشانگرهایی برای مشخص‌کردن محدوده پارک ضروری است. هم‌چنین گفته می‌شود شغل بیش از ۹۰درصد مردم کیاشهر، صیادی و شکار است و این یک معضل بزرگ برای پارک ملی بوجاق به شمار می‌رود.

دریافت مجوز پارک ملی بوجاق

طبق قانون برای ورود به پارک ملی بوجاق و بازدید از تالاب کیاشهر، از اداره محیط زیست استان مازندارن مجوز دریافت کردیم. هرچند بدون مجوز هم می‌توان وارد بخش‌هایی از منطقه شد اما حضور محیط‌بانان تالاب بوجاق همراه گروه ما کیفیت بازدید ما را دوچندان کرد.

سفر پرنده نگری ما به پارک ملی بوجاق در قالب تورهای حیات وحش انجمن یوزپلنگ ایرانی و با همراهی دکتر باقر نظامی یکی از بهترین پرنده‌شناسان ایران برگزار شد. این تیم درجه یک کمک کرد تا با بوجاق و پرندگان آن خیلی خوب آشنا شویم.

پرنده‌هایی که در سفر ما به تالاب بوجاق رکورد شدند عبارتند از: باکلان بزرگ، کاکایی پازرد، چنگر نوک‌سرخ، سهره جنگلی، حواصیل بزرگ سفید، کاکایی نوک‌سبز، کاکایی سرسیاه، حواصیل کوچک، آبچلیک تک‌زی، گاوچرانک، دم‌جنبانک ابلق، سینه‌سرخ، سنقر تالابی، پاشلک کوچک، پاشلک معمولی، زردپره تالابی، اردک سرسیاه، اردک سیاه‌کاکل، چنگر، اردک ارده‌ای، کشیم کوچک، کاکایی کوچک، فیلوش، بلبل خال‌دار، ماهی‌خورک، گیلار، اردک سرحنایی، اردک تاجدار، اگرت کوچک، پیپت تالابی، اردک نوک‌پهن، گیلانشاه بزرگ، خروس‌کلی، غاز خاکستری، تلیله سفید، چنگر نوک‌سرخ، خوتکا، قرقی، چیف‌چاف و الیکایی