اگر تنها یک بار پا به میانکاله گذاشته باشی قطعا عاشق پرنده‌نگری و تالاب‌ها میشی! اگر باور نمی‌کنی معلومه که این شبه‌جزیره‌ی عجیب رو ندیدی…
شبه جزیره میانکاله از خلیج گرگان تا جزیره آشوراده
میانکاله هم‌چون دماغه‌ای بلند از بندرامیرآباد به سمت بندر ترکمن کشیده شده است و یک آبراه باریک بین این دو فاصله انداخته است. همین کانال وسیع آب باعث شکل‌گیری خلیج گرگان شده است و تنها جزیره ایرانی دریای کاسپین هم در همین محل شکل گرفته است.
درازای شبه جزیره میانکاله به بیش از ۴۰ کیلومتر می‌رسد و عرض آن بسیار متغیر است؛ از ۵۰۰متر تا ۳کیلومتر. اما چیزی که برای اولین بار باعث تعجبم شد ارتفاع این منطقه از سطح دریای آزاد بود. بخش‌های مختلف میانکاله بین ۱۴ تا ۲۸متر پایین‌تر از سطح دریای آزاد هستند! یعنی پست‌ترین نقطه میانکاله ۵۶۳۸متر از قله دماوند پایین‌تر است!
تالاب میانکاله کجاست؟
استان مازندران و شمال بهشهر و نکا مقصد اولیه ماست. از شرق ایران و شهرهایی مانند مشهد و گرگان، با رسیدن به بهشهر وارد کمربندی شده و از طریق جاده بندر امیرآباد، خود را به زاغمرز برسانید.
فلایتیو حامی مالی «ایران را بگردیم…» در انتشار این سفرنامه است.
یک نکته مهم این که از سمت گرگان به بهشهر، در کمربندی بهشهر، یک خروجی با تابلوی میانکاله بود که یک‌بار امتحانش کردم و به در بسته خوردم! این جاده که به جاده شهرداری معروف است به جنوب خلیج گرگان می‌رسد و بن‌بست است. راه درست از خروجی بعدی با تابلوی زاغمرز است.
ما از تهران از طریق جاده فیروزکوه، ابتدا به قائم‌شهر و سپس ساری رسیدیم و از کمربندی نکا به سمت شمال و بندر امیرآباد تغییر مسیر دادیم. خرید مایحتاج خود را از روستای زاغمرز در نزدیک امیرآباد انجام دادیم و به سمت شرق ادامه دادیم.
در یکی از سفرها که زمان بیشتری داشتیم، قبل از بهشهر راهی منطقه حفاظت‌شده هزارجریب شدیم و در بهشهر از دریاچه عباس‌آباد و باغ ایرانی دوران صفوی بازدید کردیم. در سفر دیگری، پیش از پرنده‌نگری در تالاب میانکاله، آبشارهای سمبی و اسپه‌او بهشهر را هم دیدیم!
درختان انار و بوته‌های تمشک وحشی در کنار تالاب
قبلا از یکی از دوستان شمالی شنیده بودم که یه باغ بزرگ انار خودرو در شمال هست که موقع ورود هزار تومان می‌گیرند و یه گونی خالی بهت میدن. هر چقدر دلت بخواد می‌تونی انار بخوری و گونی رو پر کنی با خودت ببری. بعدها فهمیدم اون منطقه عجیب و غریب همین جاست!
اکنون برداشت انار توسط شرکت تعاونی انجام می‌شود و شرایط متفاوت است. شهریور و مهر هر سال انارها می‌رسند و کمی بعد، بوته‌های تمشک میانکاله شما را به عرش می‌برند!
خاطرات شکار ظل‌السلطان در میانکاله
یکی از عجیب‌ترین اسناد حیات وحش ایران مربوط به خاطرات ظل‌السلطان از روزهای شکارش در میانکاله در حدود یک قرن پیش است. این شکارچی معروف حیات وحش ایران در مدت ۴۰ روز اقامت خود در شبه‌جزیره، ۳۵ ببر، ۱۸ پلنگ، ۱۵۰ مرال و۶۳ گاومیش را از پای درآورده است.
شبه جزیره میانکاله و احیای ببر مازندران!
از ده گربه‌سان بزرگی که در ایران زندگی می‌کرده‌اند، شیر ایرانی و ببر مازندران کاملا منقرض شده‌اند. آخرین تصویری که از ببر هیرکانی در ایران وجود دارد، مربوط به سال ۱۳۳۲ در روستای آق‌میش در محدوده پارک ملی گلستان است. ببر مازندران احتمالا در همان دهه منقرض شده است.
سال ۱۳۸۹ در طرحی با عنوان احیای ببر کاسپین، دو پلنگ ایرانی به روسیه دادیم و در عوض دو ببر سیبری گرفتیم. قرار بود محوطه وسیعی در شبه‌جزیره میانکاله به عنوان زیستگاه جدید این گونه در نظر گرفته شود. اما هر دو ببر در تهران تلف شدند و این ایده برای احیای ببر سیبری در مازندران بی‌نتیجه ماند.
مجوز ورود به شبه جزیره میانکاله
تالاب میانکاله یکی از مناطق چهارگانه تحت حفاظ سازمان محیط زیست است و با عنوان پناهگاه حیات وحش از سال ۱۳۵۳ به ثبت رسیده است. در تعاریف حفاظت محیط زیست ایران، پناهگاه حیات وحش بعد از پارک ملی، دومین درجه حفاظتی را دارد و تقریبا هر گونه فعالیت اقتصادی و بهره‌برداری از زمین، آب، حیوانات و گیاهان ممنوع است.
از طرفی ورود به این مناطق نیاز به مجوز دارد و باید با نظارت محیط‌بانان مناطق باشد. بر همین اساس برای ورود به شبه‌جزیره و پرنده‌نگری در تالاب میانکاله و خلیج گرگان باید درخواست مجوز کتبی خود را برای اداره کل محیط زیست استان مازندران ارسال نمایید.
بهترین زمان پرنده‌نگری در میانکاله
پرندگانی که در پناهگاه حیات وحش میانکاله زندگی می‌کنند به دو دسته بومی و مهاجر تقسیم می‌شوند. دیدن پرندگان بومی در تمام فصول سال در میانکاله امکان‌پذیر است و تعداد آن‌ها تفاوت چندانی نمی‌کند و تنها میزان فعالیت گونه‌ها متغیر می‌شود.
اما برای دیدن دسته‌های بزرگ پرندگان مهاجر، نیمه دوم سال بهترین زمان است. هر ساله با سردتر شدن هوا در سیبری، مهاجرت بزرگ پرندگان شروع شده و معمولا اولین دسته‌های بزرگ پرندگان مهاجر اواخر آبان‌ماه به ایران و خلیج گرگان می‌رسند. فصل مهاجرت تا اسفندماه ادامه دارد اما اوج حضور پرندگان در میانکاله، آذر و دی‌ماه است.
آمارهای غیررسمی از مهاجرت سالیانه نیم‌میلیون پرنده به تالاب میانکاله خبر می‌دهد که عدد قابل توجهی است.
در سفر به میانکاله چه پرنده‌هایی می‌توانیم بببینم؟
طبق آمار سازمان محیط زیست از ۵۴۰ گونه پرنده‌ای که در ایران به ثبت رسیده است، ۲۵۰ گونه در شبه‌جزیره میانکاله به صورت بومی و مهاجر زندگی می‌کنند.
اگرچه فلامینگوهای میانکاله از شهرت زیادی برخوردارند اما پلیکان، باکلان یا قره‌غاز، اردک سرسبز، چَنگَر، تِنجه، خوتکا، فیلوَش و کَشیم از دیگر پرندگانی بودند که در این تالاب دیدیم.
دُراج با اون صدای بامزه‌اش که شبیه به این عبارت است «وای حسین کشته شد!» و قَرقاوُل یکی از زیباترین پرندگان ایران هم در بخش خشکی شبه جزیره میانکاله زندگی می‌کنند که هر بار دیدم موفق به عکاسی ازش نشدم.
تجهیزات لازم برای پرنده نگری در تالاب
پناهگاه حیات وحش میانکاله علاوه بر این که یکی از تالاب‌های بین‌المللی عضو کنوانسیون رامسر است، حدود ۵۰ سال است که توسط یونسکو به عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره شناخته می‌شود.
برای پرنده‌نگری در تالاب‌ها، دریاچه‌ها، حاشیه رودخانه‌ها و دریاها همراه داشتن دوبین دوچشم یا تلسکوپ تک چشم لذت شما را صدچندان می‌کند.
لباس استتار، چکمه و پانچو از دیگر نیازمندی‌های یک برنامه پرنده‌نگری است. لباس استتار و همرنگ محیط در میانکاله طیف سبز لجنی تا قهوه‌ای سوخته است.
میانکاله کجا بمانیم؟
برای اقامت و شب‌مانی در میانکاله، باید به سراغ بوم‌گردی‌ها و خانه‌های روستایی زاغمرز و روستاهای اطراف آن بروید. تالاب لپوی زاغمرز که یک آبگیر نسبتا بزرگ است در حاشیه این روستا شکل گفته است.
اگر هم اهل هتل هستید، هتل ۴ستاره مروارید صدرا در نزدیکی بندر امیرآباد بهترین گزینه برای شماست. مهمانسرای محیط زیست در داخل پناهگاه حیات وحش هم گزینه بعدی است که معمولا در اختیار مهمانان دولتی است و خیلی نمی‌شود روی آن حساب کرد.
ساحل خلوت و زیبای شبه جزیره
زیباترین و بکرترین منطقه ساحلی که در شمال ایران دیدم همینجاست؛ در شمال خلیج گرگان و شبه جزیره میانکاله.
با خودم تصور می‌کردم که قبل از این که ما به سواحل دریای مازندران هجوم بیاوریم، کل این خط ساحلی به همین اندازه بکر بوده است. زمین‌خواری، ویلاسازی و تخریب جنگل و مرتع بلایی بر سر شمال آورده که دود آن بدون واسطه به چشم خودمان می‌رود.
ماجرای کشتی به گل نشسته در ساحل میانکاله
در یکی از تورهای که سال ۸۹ داشتم، در راه بازگشت از پرنده‌نگری و عبور از ساحل، با تعجب به این کشتی به گل‌نشسته برخورد کردیم! همسفران می‌پرسیدند ماجرای این کشتی چیه و من می‌گفتم جدیده و پارسال اینجا نبود!
بعدها معلوم شد که این کشتیِ شرکت نفت با نام «پژواک» دچار آتشسوزی شده بود و برای سال‌ها مهمان ساحل دریای کاسپین شد. چیزی شبیه به کشتی یونانی جزیره کیش! سال ۹۶ کشتی سوخته میانکاله اوراق شد و اکنون دیگر خبری از آن نیست.
کلبه‌های صیادی و دامداری حاشیه تالاب
هزاران راس گاومیش، اسب و انواع دام در شبه جزیره میانکاله نگهداری می‌شود و ده‌ها کلبه و شرکت صیادی به صید روزانه ماهی و میگو در دریای کاسپین می‌پردازند.
اگرچه دیدن جلگه سرسبز با اسب‌های رها یا گاومیش‌های قوی‌هیکل درون آب جذاب است اما خبر خوبی برای این ذخیره‌گاه زیست‌کره نیست! دامداری و صیادی یکی از معضلات جدی این تالاب بین‌المللی است و تخریب زیادی در این منطقه به وجود آورده است.
علت آتشسوزی هر ساله میانکاله چیست؟
هر ساله در فصول گرم سال خبرهای تلخی از سوختن بخش وسیعی از شبه جزیره میانکاله به گوش می‌رسد. مهم‌ترین عامل این آتش‌سوزی‌ها گرمای هوا و حضور انسان است. تصاویر فداکاری محیط‌بانان میانکاله برای خاموش کردن آتش با دست خالی همیشه تو ذهنمه.
رفت و آمد ماهیگیران و دامداران در منطقه و از طرفی دیگر محلی‌هایی که برای برداشت علوفه و میوه‌های خودرو به میانکاله می‌آیند، و البته بی‌احتیاطی آن‌ها به راحتی باعث برپایی آتش می‌شود و آتشی که در میانکاله روشن می‌شود را نمی‌توان به این راحتی‌ها خاموش کرد.
پل چوبی بهشهر و پالایشگاه امیرآباد
مخاطراتی که ذخیره‌گاه زیست‌کره میانکاله را تهدید می‌کند زیاد است اما یکی از مهم‌ترین آن‌ها پالایشگاه امیرآباد و طرح توسعه آن است. از طرفی توسعه ناپایدار منطقه و جاده‌کشی بلای جان همیشگی تالاب است.
زمانی که محمود احمدی‌نژاد رییس جمهور ایران بود، در یکی از سفرهای استانی خود به مازندران سراغ بهشهر و میانکاله هم آمد. وی از طرحی حمایت کرد که به ظاهر قرار بود یک پل چوبی به صورت پیاده‌راه ساخته شود که از شمال بهشهر تا خلیج گرگان ادامه پیدا می‌کرد! (یعنی ادامه همون جاده شهرداری که بن‌بست بود و در ابتدای مطلب بهش اشاره کردم.)
فعالان محیط زیست این طرح عجیب یعنی پل چوبی پیاده‌رو به طول بیش از ۱۰ کیلومتر را پوششی برای فعالیت‌های زمین‌خواری و گردشگری ناپایدار می‌دانستند و با آن به مخالفت پرداختند. خوشبختانه این طرح تا کنون مسکوت باقیمانده است.
از طرفی طبق قانون، احداث هر گونه جاده و ساخت و ساز غیرضروری در پناهگاه حیات وحش ممنوع است.
یادمه در دومین سفری که به میانکاله در سال ۸۸ داشتم، دیدن عملیات زیرسازی بزرگراه بهشهر امیرآباد حسابی حال من و همسفرانم رو گرفت. در حالی که داشتیم از یک روز آرام و امن در کنار پرندگان بر می‌گشتیم، فعالیت ماشین‌های راهسازی حسابی تو ذوقمون خورد.
آخرین خبرها از میانکاله ماجرای احداث پتروشیمی امیرآباد است که در فروردین ۱۴۰۱ شروع شده اما با مخالفت جدی مردم و فعالان محیط زیست فعلا دستور توقف آن صادر شده است.
تالابی که یک دیده‌بان هوشیار دارد!
فعالان محیط زیست و اهالی گردشگری از سال‌های دور یک نام را به عنوان حافظ و دیده‌بان میانکاله می‌شناسند و آن کسی نیست جز «حر منصوری». این رفیق قدیمی من خودش اهل زاغمرزه و نزدیک به دو دهه است که با وبلاگ و بعدها صفحه اینستاگرامش، فعالیت رسانه‌ای گسترده‌ای را در جهت حفاظت خلیج گرگان انجام می‌دهد.
در این سفر پای خاطرات و درد دل‌های این راهنمای برجسته پرنده‌نگری میانکاله نشستیم و لذت بردیم. به نظرم همه مناطق حفاظت‌شده ایران به چنین دیده‌بان هوشیار و نترسی احتیاج دارند.
میانکاله تو آشوراده هست یا اینا با هم فرق دارن؟
جزیره آشوراده در قسمت شرقی میانکاله واقع شده. در واقع خارج از شبه جزیره میانکاله است
ما هم این کشتی سوخته رو دیده بودیم اما هیچ کس نمی دونست جریانش چیه
ما هم اولش نمی‌دونستیم 🙂
چه عکس‌های قشنگی
ممنون
سپاس از حضور شما
امیدوارم میانکاله همینطور بکر بمونه
واقعا آرزو می‌کنم که اینجور بشه