مهار بادهای ۱۲۰روزه در آسبادهای نشتیفان
قرن‌ها پیش در خشک‌ترین مناطق خراسان، هوش و توان مهندسی ایرانیان، نیروی بادهای مزاحم را مهار کرد تا چرخ آسیا را بچرخاند و گندم را به آرد تبدیل کند! یک نمونه از این توان مهندسی را در آسبادهای نشتیفان خراسان پیدا کردیم.
بهره‌گیری از نیروی باد به جای آب در آسیاب
آسیاهای بادی نشتیفان واقع در استان خراسان رضوی و شهرستان خواف، بازمانده از دوره صفوی است که هنوز پابرجا مانده و قابلیت استفاده دارد. در شرق ایران از خراسان گرفته تا سیستان و بلوچستان آسیاهای بادی بسیار رایج بوده‌اند که به آن‌ها «آسباد» گفته می‌شود.
از شهر قائن به سمت شمال در خراسان بزرگ سفر می‌کنیم. در جاده خواف هستیم که مسافران این دو مزدا در بازگشت از عیددیدنی، توجه‌مان را جلب می‌کنند. تنها یک عکس کافی بود تا کلی ابراز احساسات کنند برایمان… به همین سادگی…
آسبادهای نشتیفان کجاست؟
نشتیفان در ۲۰کیلومتری شهر خواف و ۲۷۰کیلومتری مشهد در شرق ایران واقع شده است. مسیر دسترسی به آسبادها از درون شهر نشتیفان می‌گذرد. به منظور بهترین استفاده از نیروی باد، آسبادها در بلندترین نقطه شهر ساخته شده است.
هم‌چنان در خراسان سفر می‌کنیم و به کشف تاریخ و طبیعت آن می‌پردازیم. و با چه تنوع عجیبی روبرو هستیم. از دره طولانی وزیبای شمخال در شمال آن و کاخ بین‌راهی رباط شرف در سرخس گرفته تا مدرسه غیاثیه خرگرد و روستای لی‌لی‌پوتی‌های ایران در مرز افغانستان!
بادهای ۱۲۰روزه سیستان منبع تامین انرژی آسبادها
اصلی‌ترین منبع انرژی آسبادها، بادهای معروف ۱۲۰روزه سیستان است که نه فقط در همان ۱۲۰روز بلکه در تمام مدت سال اثرات آن وجود دارد. البته بادهای دیگری نیز مانند باد کوه، باد فراه و باد نیشابور نیز محرک این آسیاها هستند.
بادهای معروف سیستان در دوره گرم سال و معمولا در بازه اواسط اردیبهشت تا اوایل پاییز به مدت بیش از ۱۲۰روز می‌وزند. منشأ بادهای ۱۲۰روزه که در اصطلاح محلی به باد کوه معروف هستند، ارتفاعات پربرف کوه‌بابا در هندوکش است.
وجود بادهای شدید از یک طرف و نبود آب از طرف دیگر، باعث رونق آسیاهای بادی در شرق ایران زمین بوده است. این پاک‌ترین و مقرون به صرفه‌ترین نوع انرژی است که ساکنان خراسان و سیستان از دیرباز از آن استفاده می‌کرده‌اند.
وجه تسمیه آسباد و نشتیفان
در مورد کلمه آسباد که از دو کلمه «آس» و «باد» تشکیل شده، قسمت اول این کلمه معنای جالبی دارد. یک معنای «آس»، حرکت‌کردن و چرخیدن است آن‌چنان که در آسمان و خراسان هم چنین معنایی دارد.
معنای دیگر «آس»، سنگ است. طبق نظر اقبال آشتیانی، به سنگ بزرگ «آس» می‌گویند. «آس‌کردن» هم به معنای خردکردن است. با توجه به این معانی، آسیاب بادی یک ترکیب نادرست است و نام درست این بنا، «آسباد» یا آسیای بادی است. هرچند به نظر می‌آید این غلط مصطلح رو همه پذیرفته‌اند!
علت نام‌گذاری نشتیفان بر روی شهر هم کاملا مرتبط با انرژی تامین‌کننده آسبادهاست! به جهت وزش بادهای زیاد در این منطقه، اینجا نشتیفان یا «نَشتِفون» نام‌گذاری شده که اشاره به نیش طوفان دارد.
اثر ملی آسباد نشتیفان نیازمند مراقبت همگانی
آسبادهای نشتیفان به شماره ۷۴۹۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. وقتی یک اثر ثبت ملی می‌شود نیاز به مراقبت دارد. جدا از تمهیداتی که برای ماندگاری آن بنا در نظر گرفته می‌شود، خود مردم آن منطقه هم باید نسبت به ارزش آن اثر واقف شوند و نسبت به همه چیز آن حساس باشند از جمله ظاهر و نمای اثر ثبت شده.
این آگاهی عمومی تنها با آموزش و آگاهی امکان‌پذیر است. متاسفانه در زمان بازدید ما، اطراف تابلوی اطلاعات گردشگری و معرفی آسبادهای نشتیفان بهترین مکان برای قرارگرفتن وسایل مازاد منازل مردم شده بود.
در گذشته در خراسان بزرگ، آسبادها از خواف تا نهبندان استفاده می‌شده است. اما اکنون به غیر از نشتیفان، آسبادهای خوانشرف در نهبندان دیگر بازمانده‌های این سازه‌های باستانی مهندسی در شرق ایران هستند.
معماری و ساختار آسبادهای نشتیفان
بنای آسباد از ساده‌ترین مصالح شامل خشت و گل و چوب ساخته و ساختمان آن بر دو طبقه اصلی بنا شده است. عمده چوب به کار رفته در آسباد، از نوعی درخت کاج به نام «ناجو» است. البته از چوب درخت عناب، بنه، توت و گردو هم در این سازه استفاده می‌شود.
طبقه پایین که سالن اصلی آسباد به حساب می‌آید، محل قرارگرفتن سنگ بزرگ و مدور آسیا است. کار اصلی آسیای غلات در این طبقه انجام می‌شود. اینجا به عنوان انبار غلات هم استفاده می‌شود.
پره‌های آسباد نشتیفان از چوب ساخته شده و بسیار سبک است. وزن کم باعث شده این پره‌ها به راحتی حرکت کرده و بتواند سنگ بزرگ طبقه زیرین را به حرکت در آورد. در آسباد خوانشرف نهبندان برای پره‌ها از نی و شاخه‌های نخل استفاده شده است.
به آسباد، چرخ‌باد هم می‌گویند. نکته جالب در معماری آسباد، قرارگرفتن درب ورودی، پشت به جهت باد است. بنازم به این خوش‌فکری آبا و اجدادمون.
دقایقی کار آسباد را دیدیم البته نه با نیروی باد بلکه به صورت دستی و با چرخاندن چرخ‌آس و سنگ رویین توسط خودمان! اما در حالت عادی وزش باد باعث حرکت این سنگ می‌شود. هرچند جهت وزش باد هم بسیار مهم است.
در گذشته، نشتیفان میزبان ۴۰آسباد بوده که تعدادی از آن‌ها بازسازی و مرمت شده است. در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای ثبت جهانی این اثر ارزشمند و معرفی به یونسکو شروع شده است.
سنگ مزارات نشتیفان در مجاورت آسباد
در کنار آسبادهای نشتیفان، قبرستانی قدیمی دیده می‌شود که از فرم‌ها و نمادهای جالبی تشکیل شده است. در قسمتی از این قبرستان، سنگ‌های ایستاده و بلندی وجود دارد که ارتفاع آن‌ها کاملا متفاوت با یکدیگر است. ارتفاع برخی از سنگ‌ها به بیش از چهار متر می‌رسد.
در قسمت دیگری از قبرستان قدیمی نشتیفان، سنگ‌نوشته‌ها و نگاره‌هایی بر روی قبرها دیده می‌شود. اینجا مزار ۴۴پیر فرزانه است که مورد احترام مردم نشتیفان هستند. علاوه بر نشتیفان، از روستاهای اطراف مانند روستای سنگان خواف نیز برای زیارت آن می‌آیند.
مردم بر سر مزارها می‌آیند و با بستن پارچه و دخیل به سنگ‌ها امید به گشایش گره از کار خود دارند. در تصویر زیر نمونه‌ای از این پارچه‌ها که به بزرگ‌ترین سنگ مزار موجود بسته شده، دیده می‌شود.
مشابه قبرستان نشتیفان، سنگ مزارات روستای سوران در نزدیکی مشهدریزه در استان خراسان رضوی وجود دارد که از شهرت بسیار بیشتری نسبت به نشتیفان برخوردار است.
