قلعه بابک، دژ تسخیرنشدنی ایرانیان در برابر اعراب!

اینجا سرِ ایران است… آذربایجانِ زیبا با طبیعت و تاریخی تنیده در سرزمین مادری… در شمال غربیِ مرزهای کشورمان جاذبه‌های دیدنی همراه با داستان‌هایی شنیدنی جا خوش کرده‌اند. قلعه بابک یک از نمادهای ملی‌گرایی ایرانیان نیز در این گوشه از سرزمین برجا مانده است.

قلعه بابک، دژ تسخیرنشدنی ایرانیان در برابر اعراب!

این قلعه دست نیافتنی، با بهره‌گیری از طبیعت سال‌ها در برابر هجوم دشمنان خرمدینان مقاومت کرد. دژ بذ و قلعه جمهور نام‌های دیگر این بنای سترگ تاریخی است. بَذ نام قدیم منطقه وسیعی در جنوب رود ارس بوده که کلیبر یکی از روستاهای آن بوده است.

محوطه این قلعه‌ی عجیب، تمام قله کوه و فضای اطراف آن را پوشانده است به طوری که تسلط کامل روی زمین‌های مجاور دارد.

در مسیر رسیدن به قلعه، خیالم رو بردم به گذشته… آن زمانی که بابک خرم‌دین و یارانش در این قلعه بوده‌اند… دسترسی به دژ تقریبا غیرممکن بوده! در روزگاری که خبری از سلاح گرم نبوده، کدام تیر و کدام کمان‌گیری می‌توانسته به نگهبانان قلعه بابک تعرض کند؟!

کتاب‌هایی که در مورد این منطقه نوشته شده از وجود قلعه‌های دیگری مانند قلعه قهقهه یا کهن‌دژ، قلعه شیربت، قلعه پیغام، قلعه پیشتو و قلعه یوزبند در منطقه هوراند در شرق کلیبر خبر می‌دهند.

بیست سال مبارزه بر فراز کوهی صعب‌العبور

قلعه بابک در حاشیه جنگل‌های ارسباران و بر فراز کوه جمهور بنا شده است. موقعیت جغرافیایی منطقه و مکان‌یابی قلعه این امکان را میداده که به قول بلعمی: هزاران مهاجم توسط یک مشت مرد جنگی از پای دربیایند.

این دژ تاریخی مقر استقرار و مبارزات سردار ایرانی بابک خرم‌دین است که بیش از بیست سال اعراب مهاجم را عاصی کرده بود.

مسیرهای دسترسی به قلعه جمهور

مسیرهای متعددی برای رسیدن به بالای قلعه وجود دارد که برخی عمومی هستند و برخی ویژه کوهنوردان است.

دسترسی به قلعه بابک از طریق پله‌های وسیعی که در مسیر بنا شده امکان‌پذیر است. راه دوم از کنار چادر عشایر ایل بسطاملو و از طریق جاده خاکی آن میسر است. پیاده‌روی این مسیر کوتاه‌تر است اما باید از راه پاکوب کوهنوردی عبور کنید.

یکی دیگر از راه‌های رسیدن به دژ بابک خرمدین، از طریق قلعه دره‌سی است. قلعه دره‌سی طبیعی زیبا و سرسبز دارد و از طریق همین دره، با راه پاکوبِ آن می‌توان تا بالای قلعه آمد.

ساختمان دژ بابک

اولین کاوش‌هایی که به سرپرستی آقای کامبخش‌فرد در سال ۱۳۴۵ در قلعه بابک انجام گرفت نشان داد که مصالح بنای اصلی از سنگ بوده است. بخش‌های آجری در فاصله قرون ۴ تا ۷ هجری و بعد از حضور خرم‌دینان با کاربری دیگری اضافه شده است.

مصالح به کار رفته در ساخت قلعه آنچنان هوشمندانه و با درایت به کار رفته که با گذشت صدها سال از تخلیه آن، بازمانده‌هایش هنوز با صلابت هستند.

قلعه بابک کجاست؟

مسیر دسترسی به دژ تاریخی کلیبر از تبریز با عبور از شهرهای ورزقان، اهر و کلیبر امکان‌پذیر است. قلعه در فاصله ۱۳کیلومتری شهر کلیبر واقع شده است.

اگرچه از تبریز تا پای قلعه حدود ۲۰۰کیلومتر راه در پیش دارید اما از آنجایی که باید از جاده کوهستانی و پربیچ و خم عبور کنید، زمانی حدود ۳ تا ۴ ساعت نیاز خواهید داشت.

چنانچه برای بازدید از قلعه بابک از استان‌های دیگر به سمت آذربایجان می‌آیید، پیشنهاد می‌کنم چند روز بیشتر وقت بگذارید و به جلفا هم سری بزنید. سپس از جلفا و از طریق جاده مرزی تا عاشقلو، با رود زیبای ارس هم‌مسیر شوید. جاده عاشقلو به کلیبر از دل ذخیره‌گاه زیست‌کره ارسباران عبور می‌کند و در نهایت به قلعه بابک و کلیبر می‌رسد.

مراسم سالیانه بزرگداشت بابک خرم‌دین در کلیبر

هر ساله در آخرین جمعه نزدیک به سالگرد تولد بابک خرمدین (۱۰ تا ۱۲ تیرماه) مراسمی در دژ بابک برگزار می‌شود. البته در سال‌های اخیر برگزاری این مراسم با حساسیت‌های سیاسی زیادی همراه شده است و در روزهای مراسم بازدید از قلعه ممنوع می‌شود.

ماجرای بابک خرمدین به حدود ۱۲۰۰سال پیش و سده‌های نخستین ورود اسلام به ایران باز می‌گردد. مبارزه خرم‌دینان و سرخ‌جامگان در شمال غربی مرزهای کنونی ایران با خلیفه عباسی یکی از پرافتخارترین روایت‌های ایرانیان پس از اسلام است.

خرم‌دینان که بودند و نام خرم‌دین از کجا آمده است؟

برخی آن‌ها را زرتشتی و بعضی دیگر فرقه‌ای از مسلمانان می‌دانند. اما احتمال قوی‌تر می‌رود که خرم‌دینان بازماندگان مزدکیانی بوده‌اند که از زمان ساسانیان به نواحی دورافتاده ایران کوچ کرده بودند. این فرقه از قرن دوم هجری به بعد به مبارزه مسلحانه با مسلمانان پرداختند.

در مورد وجه تسمیه خرم‌دین اطلاعات موثقی وجود ندارد اما گفته می‌شود که از آن‌جایی که ایشان اصلاحاتی را در آیین مزدک به وجود آورده بودند، خود را خرم‌دین نامیدند (تقلیدی از ترکیب «به دین» که درباره دین زرتشت گفته می‌شد.)

در نتیجه، ریشه این روایت عامیانه و افسانه‌ای مشخص می‌شود: «بابک و یارانش در مبارزه با خلیفه متعصب عباسی که رویکردی چون طالبان امروزی داشت، خود را خرم‌دین نامیدند و شادی و زندگی را به مردم نوید دادند»!

عاقبت قلعه و بابک خرم‌دین چه شد؟

پایان حضور بابک در دژ مستحکمش با پیروزی افشین و تحویل وی به خلیفه عباسی همراه است. افشین یکی از حاکمان ایرانیِ در خدمت اعراب بود که ماموریت دشوار و پیچیده فتح قلعه بذ را بر عهده گرفت.

آیا افشین به بابک خیانت کرد؟

برایم این سوال پیش آمده بود که چرا در منابع مختلف از این نبرد به عنوان خیانت افشین یاد می‌شود؟ با کمی جستجو متوجه شدم که از نظر تاریخی قیام مازیار بر علیه خلیفه در مازندران هم‌زمان با قیام بابک است.

در کتاب تاریخ طبرستان آمده زمانی که مازیار دستگیر شد، در حال انتقال به عراق نقل کرده است: «من و افشین و بابک عهد کرده‌ایم که دولت از عرب بازستانیم»

سلسله اتفاقاتی باعث شده که معتصم عباسی به افشین مضنون شود و به همین دلیل ماموریت یورش به دژ جمهور و خاموش‌کردن قیام خرم‌دینان به وی واگذار شد. پاسخ شجاعانه بابک خرم‌دین به معتصم عباسی که در سیاست‌نامه خواجه نظام‌الملک آمده، یکی از به یادماندنی‌ترین دیالوگ‌های تاریخ ایران است.

وقتی یکی از دست‌هایش را قطع کردند، با دست دیگر گونه‌هایش را از خون فوران کرده سرخ کرد و وقتی معتصم علت را جویا شد، پاسخ شنید: چهره خود را به خون می‌آلایم تا گمان مبری پریدگی و زردی رویم از وحشت است.

به دلیل تعصبات دینی و قومی و تحریفات تاریخی زیاد، زندگی و وقایع مرتبط با بابک خرمدین از عدم قطعیت زیادی برخوردار است و تنها این قلعه عظیم و مستحکم توانسته بدون تغییر از دل طوفان‌های تاریخی باقی بماند.

@All Photos taken by Mohammad Gaeini