دریاچه هامون صابری (دریای سیستان)

باورش سخته اما زمانی هامون، بزرگ‌ترین دریاچه آب شیرین ایران بوده و مردم برای جابجایی در این منطقه از قایق استفاده می‌کرده‌اند!

سیستان و بلوچستان، سرزمینی در میان دو دریا

چوپان کهنسال سیستانی می‌گفت: «قدیما هامون، آن‌قدر بزرگ و پرآب بود که بهش دریا میگفتیم.» یاد روایت دیگری از سوی دیگر این سرزمین میافتم… در شمال غرب ایران هم مردم به دریاچه ارومیه می‌گفتند «دریا»!

دریاچه هامون صابری معروف به «دریای سیستان» در شرق ایران و در شمال استان سیستان و بلوچستان، در نزدیکی زابل واقع شده است. با وجود این که این استان در بین دو دریای بزرگ (هامون در شمال و عمان در جنوب) قرار گرفته اما یکی از کم‌آب‌ترین استان‌های ایران است.

شکل‌گیری چهار دریاچه جدید در شمال سیستان

در طول قرن گذشته، خشکسالی‌های گسترده و ترسیم مرزهای جدید باعث نرسیدن آب به مرزهای ایران شد تا این که به مرور موجب خشکی قسمت‌های وسیعی از هامون شده است.

دریای سیستان اکنون به چهار دریاچه جدا از هم تقسیم شده است: هامون صابری یا سیستان، هامون پوزک ایران، هامون هیرمند و هامون پوزک افغانستان که بخش کوچکی از آن نیز در ایران واقع شده است.

دریاچه هامون کجاست؟

یکی از مسیرهای دسترسی به دریاچه هامون صابری از طریق جاده زابل به نهبندان است. در این جاده با رسیدن به سه راهی میل نادر که یک پاسگاه نیروی انتظامی در کنار آن وجود دارد، باید به سمت چاه خرما تغییر مسیر دهید. (سمت دیگر جاده نهبندان به سوی شهداد می‌رود؛ همان جاده‌ی معروفی که از دل کویر لوت و شهر خیالی کلوت‌ها عبور می‌کند.)

حجم آب دریاچه در این نقطه کاملا متغیر است. به همین دلیل بسته به فصل و وضعیت آب دریاچه، مسافت کمتر یا بیشتری از این جاده را باید رفت تا به آب رسید. از جاده اصلی حدود ۲کیلومتر راه خاکی نامناسب در پیش دارید.

منبع تامین آب دریاچه هامون و وضعیت فعلی آن

تالاب هامون یکی از سایت‌های عضو کنوانسیون رامسر است که منبع اصلی تامین آب آن، رود هیرمند افغانستان و رودهای کوچک فصلی هستند. در تصویر زیر نمونه‌ای از آبراهه‌هایی که به آن می‌ریزد، دیده می‌شود.

دیدار از دریاچه هامون یکی از آرزوهای من بود. دریاچه‌ای که تصور می‌کردم زمانی که به آن برسم دیگر خیلی دیر شده باشد و به جای دریاچه، با کویری خشکیده و بی‌آب مواجه شوم. بالاخره سفر به یادماندنی ما به استان سیستان و بلوچستان، این آرزوی من رو محقق کرد.

در طول مسیر رسیدن به دریاچه، پی‌در‌پی موقعیت خودمون رو روی جی‌پی‌اس چک می‌کردم و می‌دیدم که طبق نقشه موجود، باید درون آب باشیم اما هنوز در خشکی سوار بر ماشین به پیش می‌رفتیم!

از طرفی با توجه به شنیده‌ها و اخبار متفاوتی که از وضعیت خشکسالی دریاچه رسیده بود چندان امیدی به دیدن آب نداشتم اما خوشبختانه بالاخره رسیدیم. هیچ حس قابل انتقالی برای نوشتن وجود ندارد. سکوت و تنهایی هامون را فقط زمانی می توانی درک کنی که در آغوشش قرار بگیری…

وقتی در کنار هامون صابری می ایستی با دشتی وسیع و پست روبرو هستی که تا دوردست ها ادامه دارد…

بقایای آثار تاریخی حاشیه دریای زابل

تنها تکه‌ای از دیوار به جامانده ساختمان گمرک بلژیکی‌ها در جنوب غربی دریاچه هامون صابری و در میانه‌ی راه میل نادر به چاه خرما دیده می‌شود. زمانی هامون تا به اینجا آب داشته و قایق‌ها در تردد بوده‌اند.

کمی جلوتر بقایای بازارچه و کاروانسرا به چشم می‌خورند. این دیوارها و بناهای نیمه‌کاره نشان از اهمیت منطقه و رونق اقتصادی در گذشته‌های نه‌چندان دور دارد.

و نمایی دیگر از خشت و آجر خاموش در کنار دریاچه‌ای بی‌رمق به نام هامون…

پرواز پرندگان بر روی دریاچه

مشاهده دو دسته پلیکان و یک دسته فلامینگوی در حال پرواز بر روی دریاچه، بسیار عجیب و در عین حال امیدوارکننده بود و گروه ما را حسابی سر ذوق آورد.

اگرچه تصور پرندگان فراوانِ در حال پرواز و مردمانی که زمانی سوار بر توتن (قایق سیستانی) به دنبال روزی خود از هامون دست و دلباز بوده‌اند، دنیای از حسرت و افسوس به دنبال دارد.

شب قبل و در طول مسیر، صحبت‌های زیادی در مورد علل خشک شدن دریاچه هامون و وضعیت فعلی آن به میان آمد که از آن جمله می‌توان به احداث «سد کجکی» و «سد کمان‌خان» بر روی هیرمند در افغانستان، عدم وجود اراده جدی برای حفظ هامون از سوی متولیان امر و کم‌شدن بارندگی اشاره کرد.

اما طبق نظر کارشناسان محیط زیست، عدم پایبندی افغانستان به توافق سال ۱۳۵۱ بین ایران و افغانستان درباره سهم آب ایران، مهم‌ترین عامل وضعیت کنونی دریاچه هامون است.

* سپاس ویژه از محیط‌بانان پناهگاه حیات وحش هامون به خصوص آقای صیادی عزیز که در این بازدید راهنمای ما بودند.